سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه کاشان

حاجیان حسین‌آبادی, رضا, رستگار جزی, پرویز. (1399). بررسی پادرمیانی رخداد مباهله در فرود آمدن سورۀ آل‌عمران. سامانه مدیریت نشریات علمی, 12(2), 149-172. doi: 10.22052/12.2.7
رضا حاجیان حسین‌آبادی; پرویز رستگار جزی. "بررسی پادرمیانی رخداد مباهله در فرود آمدن سورۀ آل‌عمران". سامانه مدیریت نشریات علمی, 12, 2, 1399, 149-172. doi: 10.22052/12.2.7
حاجیان حسین‌آبادی, رضا, رستگار جزی, پرویز. (1399). 'بررسی پادرمیانی رخداد مباهله در فرود آمدن سورۀ آل‌عمران', سامانه مدیریت نشریات علمی, 12(2), pp. 149-172. doi: 10.22052/12.2.7
حاجیان حسین‌آبادی, رضا, رستگار جزی, پرویز. بررسی پادرمیانی رخداد مباهله در فرود آمدن سورۀ آل‌عمران. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1399; 12(2): 149-172. doi: 10.22052/12.2.7

بررسی پادرمیانی رخداد مباهله در فرود آمدن سورۀ آل‌عمران

حدیث پژوهی
مقاله 7، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 24، آذر 1399، صفحه 149-172    اصل مقاله (329.29 K)
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22052/12.2.7
نویسندگان
رضا حاجیان حسین‌آبادی* 1؛ پرویز رستگار جزی2
1دانشگاه پیام نور
2دانشگاه کاشان
چکیده
بی‌تردید برای فهم قرآن، مخاطب باید با زوایای نزول قرآن، فرهنگ، آداب‌ورسوم، محیط، شأن و اسباب‌ نزول واقف شود. بدون توجه به آنچه گفته شد، چنان فهمی حاصل نخواهد شد. این نوشتار برای بررسی ارتباط آیات اولیۀ سورۀ آل‌عمران و رخداد مباهله در سه بخش با طرح تاریخ‌گذاری سورۀ آل‌عمران و رخداد تاریخی مباهله، بررسی دلالی و سندی آیات و روایات، نامه‌نگاری و ورود قبایل به مدینه، فهمی روشن و صحیح از عدم هم‌زمانی نزول آیات سورۀ آل‌عمران و رخداد مباهله به دست دهد. هم‌مضمونی آیۀ 61 آل‌عمران با رخداد مباهله، سبب خلط سبب ‌نزول و هم‌زمانی در نزول شده است. با بررسی سندی و دلالی، در نظر گرفتن روایات ترتیب ‌نزول و رخدادهای قطعیِ تاریخی در آیات، سورۀ آل‌عمران در سال سوم نازل شده است. به‌‌رغم اینکه مباهله از اتفاقات قطعیِ تاریخی است، با نزول آل‌عمران هم‌زمان نیست. مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و با بهره‌گیری از آیات، روایات و مستندات تاریخی نگاشته شده است.
کلیدواژه‌ها
سورۀ آل‌عمران؛ سبب نزول؛ مباهله؛ تاریخ‌گذاری قرآن
مراجع
 

  1. قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تحقیق هیئت‌علمى دار القرآن ‌الکریم، چ۳، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف ‌اسلامى‏، 1418ق.
  2. آقابزرگ‌ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعه، قم: اسماعیلیان، 1408ق.
  3. آل‌غازی عانی، عبدالقادر ملاحویش، بیان ‌المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق: مطبعة الترقی، 1382ق.
  4. ابن ‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمدطیب، الطبعة الثالثة، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
  5. ـــــ ، الجرح والتعدیل، حیدرآباد: طبعة مجلس دائرةالمعارف العثمانیة و بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1952م.
  6. ابن ‌اثیر، ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم، الکامل‏، بیروت: دار صادرـ دار بیروت، 1385ق.
  7. ــــــ ، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت: دار الفکر، 1409ق.
  8. ــــــ ، جامع الأصول فی أحادیث الرسول، تحقیق بشیر عیون، بیروت: دار الفکر، 1972م.
  9. ـــــ ، النهایة فی غریب‌ الحدیث و الأثر، تحقیق محمود محمدطناحى، چ۴، قم: اسماعیلیان‏، 1367ش.
  10. ــــ ، النهایة، قم: اسماعیلیان، 1421ق.
  11. ابن ‌اسحاق، محمد، سیرة رسول‌الله، تصحیح اصغر مهدوی، تهران: انتشارات خوارزمی، 1361ش.
  12. ابن حجر عسقلانی، احمد بن على، الاصابة فى تمییز الصحابة، تحقیق عادل‌احمد عبدالموجود و على‌محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415ق.
  13. ـــــ ، تهذیب التهذیب، هند: مطبعة دائرةالمعارف النظامیه، 1326ق.
  14. ـــــ ، العجاب فی بیان الاسباب، تحقیق عبدالحکیم محمدالانیس، دمام: دار ابن‌الجوزی، بی‌تا.
  15. ابن ‌حنبل، ابوعبدالله احمد بن محمد، المسند، چ۳، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1415ق.
  16. ابن ‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون‏، تحقیق خلیل شحادة، الطبعة الثانیه، بیروت: دار الفکر، 1408ق.
  17. ابن ‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى،، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1410ق.
  18. ابن شهرآشوب، محمد بن على، مناقب آل أبی‌طالبk، قم: علامه،. 1379ش.
  19. ابن طاووس، على بن موسى‏، اقبال الأعمال، چ۲، تهران: دار الکتب الاسلامیه‏، 1409ق.
  20. ـــــ ‏، سعد السعود للنفوس منضود، قم: دار الذخائر، بی‌تا.
  21. ابن‏ عطیه، عبدالحق بن ‌غالب‏، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافى‏ محمد، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1422ق.
  22. ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، 1404ق.
  23. ابن قیم الجوزیه، محمد بن أبی بکر بن أیوب، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، بیروت: مؤسسة ‌الرسالة، السابعة والعشرون، کویت: مکتبة المنار الاسلامیه، الطبعة: 1415ق.
  24. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر، 1407ق.
  25. ـــــــ ، تفسیر القرآن العظیم(ابن کثیر)، تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.
  26. ابن ‌هشام، عبدالملک ‌‌بن‌ هشام‌‌الحمیری، السیرة‌النبویة، تحقیق مصطفى ‌السقا و ابراهیم ‌الأبیارى و عبدالحفیظ شلبى، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
  27. ابوالفتوح ‌رازی، حسین ‌بن ‌علی، روض‌ الجنان و روح‌ الجنان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح محمدمهدى‏ ناصح و محمدجعفر یاحقى، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس ‌رضوى، 1408ق.
  28. احمدنژاد، امیر و کلباسی، زهرا، «خوانشی نو از آیات إذن قتال(اُذن للذین یقاتلون...) با تأکید بر نزول مکی سورۀ حج»، دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال ششم، شمارۀ ۲، 1397ش، ص33ـ۵۲.
  29. احمدى میانجى، على‏، مکاتیب الرسول2، قم: دار الحدیث، 1419‏ق.‏
  30. انصاری، محمدرضا، گزارش لحظه به لحظه از ماجرای مباهله، چ2، قم: انتشارات دلیل، 1385ش.
  31. ــــــ ، اسرار مباهله، قم: انتشارات دلیل، 1382ش.
  32. بغوی، حسین ‌بن‌ مسعود، تفسیر البغوى المسمى معالم ‌التنزیل‏، تحقیق عبدالرزاق ‏‌مهدى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1420ق.
  33. بقاعی، ابراهیم ‌بن عمر، نظم الدرر فى تناسب ‌الآیات و السور، تحقیق عبدالرزاق غالب‏ مهدى، الطبعة الثالثة، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1427ق.
  34. بلاذرى، احمد بن یحیی بن جابر، انساب‌ الاشراف، تحقیق سهیل ‌زکار و ریاض ‌زرکلى، بیروت: دار الفکر، 1417ق.
  35. بیهقی، ابوبکر احمد بن‌ حسین، دلائل ‌النبوة و معرفة أحوال صاحب ‌الشریعة، تحقیق عبدالمعطى قلعجى، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1405ق.
  36. پاک‌نیا، عبدالکریم، مباهله روشن‌ترین دلیل باورهای شیعه، مجله مبلّغان، شمارۀ 50، 1382ش.
  37. پانى‏پتى، ثناءالله‏، التفسیر المظهرى‏، کویت: مکتبة رشدیه‏، 1412ق.
  38. ثعلبى، احمد بن محمد، الکشف والبیان، تحقیق ابن‌عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1422ق.
  39. جوهری، اسماعیل بن‌ حماد، صحاح ‌اللغة، بیروت: دار العلم الملایین، 1410ق.
  40. حجتی، محمدباقر، پژوهشی در تاریخ‌ قرآن کریم، چ۱۵، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ویرایش دوم، 1379ش.
  41. حیدرزاده، ناصر، «اسباب‌ النزول از نگاه طباطبایی، جوادی آملی و معرفت»، فصلنامه کتاب و سنت، شمارۀ 1، 1393ش، ص147ـ184.
  42. خلیفة ‌بن‌ خیاط، ابوعمر، تاریخ خلیفة، تحقیق فواز، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415ق.
  43. ذهبی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، الطبعة الثانیه، بیروت: دار الکتاب العربى، 1413ق.
  44. ــــــ ، سیر أعلام النبلاء، قاهره: دار الحدیث، 1427ق.
  45. راغب‌ اصفهانی، حسین ‌بن‌ محمد، مفردات الفاظ القرآن‏، تحقیق صفوان عدنان ‌داوودى، بیروت: دارالشامیة، 1412ق.
  46. رحمان‌ستایش، محمدکاظم و نریمانی، زهره، «فهم و نقد کاربست روایات اسباب ‌النزول در الفرقان»، فصلنامه علوم حدیث، دورۀ بیست‌وسوم، شمارۀ 90، 1397ش، ص29ـ۵۰.
  47. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، تصحیح مصطفی حسین احمد، الطبعة الثالثه، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.
  48. ـــــ ، أساس‌البلاغة، بیروت: دار صادر، ‏1979م.
  49. ساجدی، ابوالفضل و مرتضوی شاهرودی، سید محمود، «واکاوی گونه‌های دخالت ذهنیت راویان در فهم حدیث»، فصلنامه علوم حدیث، سال هجدهم، شمارۀ ۲(68)، 1392ش، ص118ـ۱۴۵.
  50. سلیمی‌زارع، مصطفی، «جایگاه روایات جری و تطبیق در فرایند تفسیر قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، سال نوزدهم، شمارۀ 1(پیاپی 73)، 1392ش، ص۱۲۴ـ۱۴۱.
  51. سمرقندى، نصر بن محمد، بحر العلوم‏، تحقیق عمر عمروى، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
  52. سید قطب، فى ظلال القرآن‏، الطبعة الخامسة والثلاثین، بیروت: دار الشروق‏، 1425ق.
  53. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم: کتابخانۀ مرعشى نجفى، 1404ق.
  54. ــــ ، الاتقان فی علوم القرآن‏، تحقیق فواز احمد زمرلی، چ۲، بیروت: دار الکتاب ‌العربی‏، 1421ق.
  55. شوشتری، قاضی‌ نورالله، احقاق الحق، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، 1409ق.
  56. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، تفسیر الشهرستانی المسمى مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار، تهران: مرکز البحوث و الدراسات للتراث المخطوط، 1387ش.
  57. صالحى شامى‏، محمد بن یوسف، سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد، تحقیق عادل‌احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
  58. صنعانى، عبدالرزاق بن همام‏، تفسیر القرآن العزیز المسمّى تفسیر عبدالرزاق‏، بیروت: دارالمعرفة، 1411ق.
  59. طالقانی، محمود، پرتوى از قرآن، چ۴، تهران: شرکت سهامى انتشار، 1362ش.
  60. طباطبایی، محمدحسین، قرآن در اسلام، به‌کوشش هادی خسروشاهی، چ۳، قم: بوستان کتاب، 1388ش.
  61. ــــــ ، المیزان فی تفسیر القرآن‏، چ۲، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1390ق.
  62. طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر، اردن: دار الکتاب الثقافی، 2008م.
  63. طبرسى، فضل ‌بن ‌حسن‏، مجمع‌ البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‌الله یزدى‌ طباطبایى و هاشم‌ رسولى، چ۳، تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
  64. طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالتراث، 1387ق.
  65. ــــ ، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.
  66. طریحی، فخرالدین، مجمع ‌البحرین، چ۳، تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1416ق.
  67. طوسى، محمد بن ‌حسن، ‏ التبیان فی تفسیر القرآن،‏ تصحیح احمدحبیب‏ عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث ‌العربی، 1412ق.
  68. عسکرى، حسن بن عبدالله‏، الفروق فی اللغة، بیروت: دارالآفاق الجدیده، 1400ق.
  69. عنایه، غازى حسین، اسباب النزول القرآنی‏، بیروت: دار الجیل‏، 1411ق.
  70. غراب، کمال‌الدین، بررسی تطبیقی مباهله پیامبر2 با مسیحیان نجران، انتشارات بصیرت، 1390ش.
  71. غزالی، محمد، فقه ‌السیرة، دمشق: دار القلم، 1409ق.
  72. غضنفری، علی، «راهکارهای حل ‌تعارض در اسباب‌ نزول آیات»، مجلۀ پیام ‌جاویدان، شمارۀ 9، 1384ش، ص47ـ۸۲.
  73. فارسی، جلال‌الدین، پیامبری و انقلاب، قم: امید، بی‌تا.
  74. فاروق‌ آشکارتیزابی، محم و همکاران، «تحلیل و بررسی روش دکتر عابدالجابری در تاریخ‌گذاری قرآن ‌کریم»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شمارۀ 1(پیاپی 9)، 1395ش، ص۴۷ـ۶۲.
  75. فاروق آشکارتیزابی، محمد و همکاران، «تحلیل و بررسی روش تفسیری ملاحویش آل‌غازی در تاریخ‌گذاری قرآن‌ کریم»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراB، سال چهاردهم، شمارۀ 1(پیاپی33)، 1396ش، ص۳۱ـ۵۵.
  76. فتاحی‌زاده، فتحیه و رجب‌زاده، شیرین، «نگرش علامه‌ طباطبایی بر روایات ترتیب نزول»، دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، سال دوم، شمارۀ ۱، 1387ش، ص29ـ۵۳.
  77. فخر رازی، محمد بن ‌عمر، التفسیر الکبیر مفاتیح الغیب، چ۳، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1420ق.
  78. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین‏، چ۲، قم: نشر هجرت‏، 1409ق.
  79. فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چ۲، قم: مؤسسه دارالهجرة، 1414ق.
  80. قرشى، على‏اکبر، احسن الحدیث، چ۲، تهران: بنیاد بعثت، 1375ش.
  81. قمی، عباس، سفینة البحار، قم: اسوه‏، 1414ش.
  82. قمی، علی ‌بن ابراهیم، تفسیر القمی‏، تحقیق طیب ‌موسوى‌جزایرى، چ۳، قم: دار الکتاب، 1363ش.
  83. ماسینیون، لویی، مباهله در مدینه، تهران: رسالت، 1378ش.
  84. مامقانی، عبدالله، مقباس‌ الهدایة، قم: آل ‌البیتk، 1411ق.
  85. مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چ۲، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.
  86. مسعودی، علی‌بن الحسین، مروج الذهب ‏و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، الطبعة الثانیه، قم: دارالهجرة، 1409ق.
  87. مصطفوى، حسن‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، ‏1368ش.
  88. مصلایی‌پور‌ یزدی، عباس، «تحلیل و بررسی روش تفسیری عبدالقادر ملاحویش آل‌غازی»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال پنجم، شمارۀ 10، 1387ش، ص81ـ۱۰۴.
  89. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم‌ القرآن، الطبعة الثالثه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1416ق.
  90. معموری، علی، «بررسی تاریخی آیۀ ‌مباهله و بازتارهای کلامی آن»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال پنجم، شمارۀ 19، 1386ش، ص47ـ۸۱.
  91. مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة ‌حجج ‌الله علی العباد، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
  92. مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن‌ سلیمان‏، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1423ق.
  93. مقریزى‏، تقی‌الدین احمد بن ‌علی، إمتاع‌ الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسى، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1420ق.
  94. مکارم‌شیرازی، ناصر، پیام قرآن، چ۹، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1386ش.
  95. میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، چ۵، تهران‏: امیرکبیر، 1371ش.
  96. نجفی، محمدجواد و موسوی، سید محمدتقی، «آراء تفسیری مفسران معاصر پیرامون آیۀ مباهله»، فصلنامۀ مطالعات تفسیری، سال ششم، شمارۀ 21، 1394ش، ص143ـ160.
  97. نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، تهران: نشر هستی‌نما، 1380ش.
  98. ـــــ ، «جستاری در تاریخ‌گذاری قرآن»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، شمارۀ ۱، 1385ش، ص25ـ۵۲.
  99. واحدى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق زغلول کمال بسیونى‏، بیروت: دار الکتب ‌العلمیه، 1411ق.
  100. واقدی، محمد بن عمر، کتاب ‌المغازى‏، تحقیق مارسدن جونس، الطبعة‌ الثالثه، بیروت: مؤسسة‌ الأعلمى، 1409ق.
  101. هلالى، سلیم ‌بن ‌قیس‏، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد انصارى، قم: الهادى، 1405ق.
  102. یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت، معجم البلدان‏، چ۲، بیروت: دار صادر، 1995م.
  103. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن جعفر، تاریخ الیعقوبى‏، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 538
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 511